फोहोर बाट मोहर बनाउदै धादिङको नीलकण्ठ नगरपालिका

टन्टलापुर घाम ।तात्तिएको सडक । अनि अनगिन्ती सवारीहरु ओहोरदोहोर गरिरहेका । त्यही सडकको तल्लोपट्टी चार कोठे भवन छ । जसमा सेतो ब्यानरमा कालोे र रातो रंगले लेखिएको थियो । कम्पोष्ट मल उत्पादन केन्द्र ।जसको भित्र एक जना शिरमा ढाका टोपी । खुट्टामा बाक्लो कालो बुट । हाफगन्जी र मुखमा माक्स लगाएका ।हातमा कालो चप्पल लिएर काम गरिरहेका । धादिङको नीलकण्ठ नगरपालिका वडा नं ८ ससाहका विर बहादुर कार्की हुन् उनी । उनले फोहोरलाई मोहरमा रुपान्तरण गर्ने काम गर्दा रहेछन् ।

उनलाई नचर्को घामको पर्वाह थियो, नत वर्खेभेल सरि बगिरहेको पसिनाको । हुन पनि पसिनाले निथु्रक्क भिजेका उनको शरीरमा कपडाहरु लपक्क टाँसिएका थिए । मास्कले पनि जवाफ दिएर चिउडोमा आफ्नो डेरा जमाईसकेको थियो । नीलकण्ठ नगरपालिकाको फोहोर बोक्ने गाडीले कुहिने फोहोर कारखानामा बिहान ८ देखि ९ बजेभित्रमा ल्याईदिने गरेको रहेछ । उनी पनि त्यही समयमा कारखानामा आईपुग्छन् ।उनको लागि कम्पोष्ट मलब नाउने काम खासै नौलो भने होईन ।उनले घरमै पनि पहिल्यै देखि कम्पोष्ट मल बनाउदै आईरहेका रहेछन् ।

उनले परम्परागत तरिकाले कम्पोष्ट मल बनाउदै आईरहेको त्यो अनुभव,आधुनिक प्रविधि र मेहनतलाई मिसाउदा अझै गुणस्तरीय कम्पोष्ट मल तयार भईरहेको छ । उनले प्रविधिबाट मल तयार गर्छन् । कुुहिने फोहोरलाई मेसिनमा काट्ने, धुल्याउने ।त्यसपछि काटेको फोहोरलाई कुहाउन एमवान भन्ने एउटा झोल छर्किने । बढि लेदोपन आउननदिन सेलेर मिलबाट ल्याएको धानको भुस मिसाउने । त्यसपछि छिटो ब्याक्टेरिया उत्पादन गर्नको लागि हावा आवात जावत हुने प्लास्टिकको क्रेटमा राख्ने । जसले कम्पोष्टिङ गर्छ । त्यसलाई तीनतीन दिनमा तापक्रम परिक्षण गरिरहनु पर्छ । २८दिन देखि एक महिना भएपछि बाहिर निकालेर जालीमा चाल्ने गरिन्छ । त्यसपछि कम्पोष्ट मल पूर्ण रुपमा तयार हुन्छ । योे सबै प्रक्रिया पुरा गरेर उनले फोहोरबाट कम्पोष्ट मल बनाउदै आएका छन् ।अमेरिकी सहयोग नियोग युएसएआइडीको तयार नेपाल परियोजनासँगको सहकार्यमा नीलकण्ठ नगरपालिकाले फोहोरलाई मोहर बनाउने अभियान सुरु गरेपछि अहिले कार्कीले आफ्नै ठाउँमा रोजगारी पाएका छन् ।

तयार नेपाल परियोजनाले नीलकण्ठ नगरपालिकाको फोहोरमैला व्यवस्थापनको क्षेत्रमा पनि काम गर्ने भएपछि नगरपालिकाले सहकार्य गरेको नीलकण्ठ नगरपालिका खानेपानी तथा सरसफाई स्वच्छता शाखाका प्रमुख शिव रानाले बताए । ‘तयार नेपाल परियोजनाका लागि ब्लु वेष्ट टु भ्यालु मार्फत आएको विज्ञहरुले नगरपालिकाबाट दैनिक कुहिने र नकुहिने फोहोर कति संकलन हुन्छ त्यसको निरिक्षण गरे,’ उनले भने,‘त्यसपछि प्रत्येक टोलमा गएर नगरबासीलाई जनचेतना कार्यक्रमहरु पनि संचालन गरेर मल तयार पार्ने कामभयोे ।’ घरायसी मल भन्दा कम्पोष्ट बालीको लागि निकै उपयुक्त रहेको उनको भनाई छ । ‘घरायसी मल जस्तो अवस्थामा पनि रहने भयो ।त्यसमा कुनै ल्याब टेष्ट भएको हुँदैन,’उनले भने,‘ कम्पोष्ट मलमा भने विरुवाको लागि आवश्यक पर्ने सबै तत्वहरुको प्रयोगशलामा परिक्षण गरिएको हुनाले घरायसी मल भन्दा कम्पोष्ट मलझनै उपयुक्त रहेको उनले बताए । ‘मलको आर्थोनिक र कोलीफर्महरु परिक्षण गरेका थियौं,’ उनले भने,‘त्यसमा मानव स्वास्थ्यलाई हानी हुने कुनै पनि तत्वहरु नदेखिएको उनको भनाई छ ।

फोहोरलाई मोहरमा रुपान्तरण गर्न धादिङकै टोल विकास संस्था महासंघ पनि सहयोग गर्दै आएको छ । संस्थाले प्रत्येक टोलमा फोहोर वर्गिकरणको बारेमा सचेतनाका कामहरु संचालन गर्दै आईरहेको टोल विकास संस्था महासंघ धादिङका अध्यक्ष नर बहादुर श्रेष्ठले बताए । त्यस्तै ठाउँठाउँमा सडक बत्तिहरु पनि राख्ने कामहरु गरिरहेको उनले बताए ।फोहोर व्यवस्थापनको पक्षमा नगरपालिकाले राम्रो कामको सुरुवात गरेको उनको भनाई छ ।
नीलकण्ठ नगरपालिका वडा नं८ की विमला कोईरालाले नर्सरीमा तरकारी लगाउन कम्पोष्ट मल १५÷१५ किलोको दुई बोरा मल लगिन । उनले अरु समयमा गाई वस्तुकै मल प्रयोग गर्दै आएकी थिईन् । ‘नगरपालिकाले कम्पोष्ट मल बनाएको छ भन्ने थाहा पाए,’उनले भनिन,‘मलको परिक्षण गर्न र सजिलोको लागि कम्पोष्ट मल लगेँ । टनेलमा कम्पोट मल राखेर तरकारी लगाउदा ९० प्रतिशत विरुवाहरु उम्रिएको उनले बताईन ।’उनी भन्छिन्,‘गाई वस्तुको मल प्रयोग गर्दा किरा लाग्ने, धमिराले खाने, फेद कुहिने समस्या हुन्थ्यो कम्पोष्ट मल राखेपछि त्यो समस्या हटेको छ ।’

कम्पोष्ट मल कारखाना संचालन गरेको हालसालै हो, २ महिना पुरा हुन लाग्यो । नीलकण्ठ नगरपालिकाले वडा नम्बर ३ स्थित सदरमुकाम बजार क्षेत्रका,वडा नम्बर ४, १२ र ८ को फोहोर उठाउदै आएको छ । नगरपालिकाले दैनिक रुपमा चार टन फोहोर संकलन गर्ने गरेको छ । त्यसमध्ये तरकारी जन्य कुहिने फोहोर त्यसको ३० प्रतिशत अर्थात् एक हजार दुईसय केजी कारखानामा आउछ । अहिले दैनिक रुपमा५०÷६० केजी कम्पोष्ट मल उत्पादन हुँदै आएको छ । नगरपालिकाको दैनिक उत्पादन गर्ने लक्ष्य भने एक सय केजी हो । सुरुवाति चरणमा स्थानीयहरुले घरबाट नै फोहोर वर्गिकरण नगर्ने गरेको कारण क्षमता अनुसारको मल तयार पार्न सकिएको छैन । हालसम्म १५ सय केजी पूर्ण रुपमा तयार भईसकेको छ । तर शुरुवात अत्यन्तै राम्रो भएको छ ।

नीलकण्ठ नगपालिका वडा नम्बर ३ की नानु भण्डारीले घरबाट कुहिने र नकुहिने फोहोर छुट्याएर पठाउने गरेकी छिन् । ‘पहिल्यैदेखि नै घरबाट उत्पादन हुने कुहिने फोहोरलाई कौसी खेतिमा मल बनाएर राख्ने गरेको थिए,’ उनले भनिन्,‘ त्यही कारणले गर्दा पनि कुहिने र नकुहिने फोहोर छुट्याउन मलाई समस्या भएन । केहि समय अगाडी नीलकण्ठ नगरपालिकाले तयार नेपाल मार्फत ब्लु वेष्ट टु भ्यालु काठमाण्डौंको प्राविधिक सहयोगमा कम्पोष्ट मल बनाउने तालिम दिएकोले झन आफुलाई फोहोर छुट्याएर मल बनाउन सहज भएको उनले बताईन। ‘फोहोर वर्गिकरण गरेर नराख्दा घरमा दुर्गन्ध फैलिने समस्या थियो,’उनले भनिन्,‘अहिले त्यो समस्या समाधान भएको छ।

नीलकण्ठ नगरपालिकाका प्रवक्ता एवं वडा नं ८ का अध्यक्ष प्रकाश श्रेष्ठले कम्पोष्ट मल उत्पादन केन्द्रबाट खुद्रामूल्य ४० रुपैयाँ प्रतिकेजी र होलसेल मूल्य ३० रुपैयाँमा बिक्रि भईरहेको बताए । नगरवासीलाई भने प्रोत्साहन स्वरुप ५० प्रतिशत छुटमा बिक्रि गरिएको उनको भनाई छ । ‘अहिले नर्सरी र कौसी खेति गर्नेहरुले मल लगिरहेका छन् । कम्पोष्ट मल बनाउन तालिम र सामाग्री तयार नेपाल मार्फत ब्लु वेष्ट टु भ्यालु काठमाण्डौंको प्राविधिक सहयोग रहेको छ,’ उनले भने,‘यसका लागि आवश्यक लगानी परियोजना मार्फत नीलकण्ठ नगरपालिकाले नै गरिरहेको प्रवक्ता श्रेष्ठले बताए । ‘कुहिने फोहोरलाई मोहरमा रुपान्तरण भएपछि नगरपालिकाको आम्दानीको स्रोत बनेको छ ।’प्रवक्ता श्रेष्ठले भने,‘स्थानीयवासीलाई कुहिने फोहोरले धेरै समस्या बनाएको थियो ।

यसलेथोरै भए पनि रासायनिक मलको प्रयोगमा कमी ल्याउन कम्पोष्ट मललाई प्रवद्र्धन गर्न मद्धत पुर्याउने उनको भनाई छ । कम्पोष्ट मल व्यवस्थापनको जिम्मा नगरपालिकाले सबै वडालाई दिएको छ । सोही अनुसार वडा र नगरपालिकाले कृषि उपजलाई पनि बजारीकरण गर्ने योजना बनाएको छ । जसबाट उत्पादन भएको फोहोरलाई कम्पोष्ट बनाउन सकिने उनले बताए । नगरपालिकाले उत्पादन भएका मलहरुलाई नियमित बिक्रि बितरण गर्ने मेकानिजम (संयन्त्र) बनाउने र नगरपालिका तथा वडा समितिले अपनत्व लिएर दीर्घकालीन रुपमा लैजाने उनले बताए ।‘यसलाई व्यवस्थापन गर्न एउटा व्यवस्थापन समिति बन्छ,’उनले भने,‘विक्रि वितरण अन्य एग्रोभेटहरु मार्फत पनि गरिने छ।’अमेरिकी सहयोग नियोग युएसएआइडीको तयार नेपाल परियोजनाले शुरुवात गरिदिएको कामलाई नगरपालिकाले निरन्तर एवःदिगो रुपमा संचालन गर्ने प्रवक्ता श्रेष्ठले बताए । कम्पोष्ट मल कारखानालाई दिगो बनाउन नगरपालिका आफैले संचालन गर्ने योजना बनाएको छ भने वडाले व्यवस्थापन र बजारीकरणको लागि जिम्मा लिने उनले बताए ।

नगरपालिकामा व्यवस्थित फोहोर विर्सजन केन्द्र नहुँदा फोहोर विर्सजन केन्द्र आसपासका र फोहोर बगेर जाने ठाउँका स्थानीयहरुले पटक पटक आन्दोलन गर्दै आएका थिए ।अहिले कुहिने फोहोरबाट कम्पोष्ट मल बनाउन थालेपछि नगरपालिकाको फोहोर व्यवस्थापनमा ६० प्रतिशत सहजभएको छ । यसले गर्दा नरगपालिकाको फोहोर व्यवस्थापन सहज भएको र आयातित मललाई प्रतिस्थापन गर्न पनि सहयोग पुग्ने छ । कम्पोष्ट मलले बोट विरुवालाई फाईदा गर्नुका साथै माटोको उर्वराशक्ति पनि बढाउन मद्धत पुग्छ । नगरपालिकाको एउटा सपना थियो नमुना काम गर्ने । अमेरिकी सहयोग नियोग युएसएआइडीको तयार नेपाल परियोजनाको सहकार्यमा अहिले नमुना काम भईरहको छ। फोहोर व्यवस्थापनको पक्षमा नीलकण्ठ नगरपालिकाको यो अनुभवबाट फोहर व्यवस्थापनको चुनौति झेलिरहेका पालिकाहरुले पनि सिकाईका रुपमा ग्रहण गर्न सके झन राम्रो हुनेथियो ।